Nr 11-12 (392-393) 2006
Spis treści 11–12/2006
Numer monotematyczny
OD UBÓSTWA DO WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO
OD UBÓSTWA DO WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO – Stanisława Golinowska
PROPOZYCJA BUDOWY MIERNIKA BIEDY SKUMULOWANEJ W POLSCE – Małgorzata Radziukiewicz
MODYFIKACJA KOSZYKÓW TOWARÓW I USŁUG MINIMUM SOCJALNEGO I MINIMUM EGZYSTENCJI – Lucyna Deniszczuk, Piotr Kurowski, Marta Styrc
MŁODE POKOLENIE Z BYŁYCH PGR-ów: DZIEDZICZENIE BIEDY CZY WYCHODZENIE Z BIEDY – Elżbieta Tarkowska
ZDROWIE I CHOROBA A UBÓSTWO I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE – Agnieszka Sowa
POLITYKA WOBEC PRACY W KONTEKŚCIE ZWALCZANIA UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO –Stanisława Golinowska
SYSTEM EDUKACJI, UBÓSTWO, WYKLUCZENIE SPOŁECZNE – Elżbieta Tarkowska, Katarzyna Górniak, Agnieszka Kalbarczyk
POLITYKA MIESZKANIOWA WOBEC UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO – Hanka Zaniewska
ZWALCZANIE UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO W RAMACH POLITYKI REALIZOWANEJ NA SZCZEBLACH SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO – Piotr Błędowski, Paweł Kubicki
DOSTĘP DO INSTYTUCJI SĄDOWNICTWA Z PERSPEKTYWY OSÓB UBOGICH I WYKLUCZONYCH – Kazimierz Frieske
ANALIZA EFEKTYWNOŚCI WSPÓŁDZIAŁANIA PAŃSTWA I ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH W ZWALCZANIU UBÓSTWA I WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO – Piotr Broda-Wysocki
NIEFORMALNE SIECI WSPARCIA LUDNOŚCI ŻYJĄCEJ W BIEDZIE (NA WSI I W MAŁYM MIEŚCIE) – Wielisława Warzywoda-Kruszyńska, Jolanta Grotowska-Leder
INFORMACJE
UBÓSTWO I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE ORAZ METODY ICH ZWALCZANIA. KONFERENCJA IPISS – Marta Styrc
DIARIUSZ POLITYKI SPOŁECZNEJ
NOWOŚCI WYDAWNICZE IPISS
OD UBÓSTWA DO WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO
Badania nad ubóstwem mają w Polsce oraz w IPiSS wieloletnią tradycję. Rozpoznania dotyczące trudnych warunków życia rodzin prowadzone były także w okresie realnego socjalizmu, dostarczając wiedzy o kondycji społeczeństwa i postulując odpowiednie rozwiązania w ramach istniejących instytucji i stosowanych wówczas metod. W latach 90., kiedy budowie gospodarki rynkowej oraz jej szybkiej modernizacji zaczęły towarzyszyć perturbacje na rynku pracy, a system zabezpieczenia społecznego mimo jego instytucjonalnej dojrzałości oraz relatywnie znacznej skali wydatkowanych środków, nie był w stanie objąć swymi świadczeniami wszystkich grup ludności dotkniętych gwałtownością przemian, ubóstwo nabrało wyrazistości i stało się powszechnie dostrzeganym problemem socjalnym. Pojawiły się badania i analizy zarówno o charakterze poznawczym, jak i metodologicznym. Na większą skalę prowadzone były w ramach badań trzech ośrodków: GUS, IPiSS (w latach 90. Instytut wydał dwie duże prace Polska bieda oraz Polska bieda II, które zawierały wyniki podstawowych rozpoznań o charakterze ilościowym) oraz Banku Światowego. Badania podjęte przez IPiSS w warstwie metodologicznej porządkowały pomiar ubóstwa oraz rekomendowały stosowanie sprawdzonych i uzgodnionych z GUS podejść i wskaźników. Ugruntowały sposób podawania oraz ciągłość informacji o skali i głębokości ubóstwa w Polsce. Wpłynęły też na uwzględnianie w polityce społecznej trafniejszych metod zwalczania ubóstwa i pomocy ubogim. Lata pracy badawczej doprowadziły do zrozumienia i pewnej zgody co do stosowanych konwencji definiowania oraz pomiaru ubóstwa, mimo ograniczeń i kontrowersji z tym związanych. Istotna jest świadomość ograniczeń, jakie narzuca przyjęta konwencja. Na przykład od dłuższego już czasu w badaniach porównawczych stosuje się kategorię tzw. ubóstwa relatywnego. Polega to na tym, że za próg ubóstwa uznaje się pewien poziom dochodu określony w jakimś stosunku do przeciętnej wielkości dobrobytu (np. dochodu, czy konsumpcji per capita). W statystyce europejskiej definiuje się trzy progi ubóstwa: na poziomie 40%, 50% lub 60% przeciętnego dochodu lub mediany dochodów. Najczęściej podaje się statystyki, w których za próg ubóstwa (tzw. linię ubóstwa) przyjmuje się 50% przeciętnego dochodu na osobę (lub jednostkę konsumpcyjną) w danym okresie. W konsekwencji tego podejścia ubodzy z krajów na różnym poziomie rozwoju mogą przy tej samej stopie ubóstwa mieć całkowicie odmienną sytuację materialną. Także analizując problem w czasie, gdy stopa ubóstwa jest taka sama, to sytuacja materialna osób ubogich może być istotnie odmienna. Co natomiast oznacza, gdy stopa ubóstwa relatywnego wzrasta, a przeciętny poziom dochodów nie ulega obniżeniu? To oznacza po prostu wzrost nierówności społecznych. Większa liczba ubogich ma mniej niż wynosi połowa przeciętnego dochodu na osobę. Polska w rozszerzonej UE należy do krajów o stopie ubóstwa relatywnego niewiele wyższego niż w większości krajów UE. Najniższy wskaźnik występuje w Szwecji oraz w Czechach (!). Gdy jednak odniesieniem nie są nasze przeciętne dochody, lecz przeciętny dochód w Unii Europejskiej, to wraz krajami bałtyckimi sytuujemy się na końcu listy. Krytyka ubóstwa relatywnego związana jest przede wszystkim z faktem, że stopa ubóstwa może rosnąć albo nie zmniejszać się, gdy jednocześnie rośnie dochód narodowy. Wskaźnik ten mówi wówczas o tym, że nie wszyscy w tym wzroście uczestniczą proporcjonalnie. Takie prawidłowości – nieelastyczność ubóstwa względem wzrostu – występują w pewnych okresach i w pewnych regionach, chociaż nie jest to zjawisko typowe. Długookresowy wzrost gospodarczy, jeśli towarzyszy mu wzrost zatrudnienia, zwykle koresponduje ze zmniejszaniem się ubóstwa. Jeżeli jednak elastyczność ubóstwa względem wzrostu jest niska, co na przełomie dekad wystąpiło między innymi w Polsce oraz w niektórych innych nowych krajach UE, to jest to sygnał pewnych trudności społecznych, w tym przypadku występujących z powodu wysokiej dynamiki przemian i spadku zatrudnienia. Brak automatycznej reakcji polegającej na zmniejszaniu się ubóstwa, gdy ma miejsce wzrost gospodarczy, związany jest ze zjawiskiem tzw. bezzatrudnieniowego wzrostu gospodarczego (jobless growth), charakteryzującego dynamiczne przemiany gospodarcze w Polsce: wysoką wydajność pracy i restrukturyzację przemysłu (o tym szerzej w artykule na temat pracy). Ze względu na występowanie problemów z interpretacją ubóstwa relatywnego, istnieje wielu zwolenników pomiaru ubóstwa absolutnego. Na przykład eksperci Banku Światowego posługują się miarami absolutnymi, ale zróżnicowanymi dla różnych regionów świata (2,15 lub 4,30 USD na osobę dziennie wg parytetu siły nabywczej). W wielu krajach także przy urzędowych pomiarach ubóstwa stosuje się miary absolutne. W Polsce w tym przypadku stosuje się miary oparte na niezbędnym koszyku konsumpcji (koszyk minimum egzystencji, próg interwencji socjalnej, czy próg wsparcia dochodowego rodzin). Po wejściu Polski do UE badania nad ubóstwem nabrały nowej dynamiki. Komisja Europejska oraz Eurostat proponują rozszerzenie kategorii ubóstwa o wykluczenie społeczne, wprowadzenie w szerszym zakresie badań panelowych, łączenie metod ilościowych z jakościowymi oraz postulują nowe wskaźniki pomiaru. Ponadto zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego stało się celem strategii polityki społecznej UE, realizowanej wspólnie z krajami członkowskimi. Istotnym faktem nowego okresu jest wprowadzenie kategorii wykluczenia społecznego. W związku z tym powstaje pytanie czy jest to tylko efekt zewnętrzny, związany z unijnymi konwencjami metodologicznymi, czy jest to także lepsza kategoria do wyjaśniania współczesnych zjawisk społecznych i to także w Polsce? Czy nie wystarczy pozostać przy kategorii ubóstwa, zjawiska zrozumiałego, dającego się łatwiej rozpoznać i zmierzyć? Odpowiedzi na to pytanie poszukiwaliśmy, rozszerzając i pogłębiając badania nad warunkami życia ludności, nad nowymi wymiarami i obszarami ubóstwa oraz wykluczenia społecznego w ramach projektu Ubóstwo i wykluczenie społeczne oraz metody ich zwalczania (projekt badawczy zamawiany PBZ-MIN-006/H02/2003), którego pewną część wyników prezentujemy w tym numerze „Polityki Społecznej”. Zacznijmy od ukazania różnic między kategorią ubóstwa i wykluczenia społecznego – co ułatwia poniższe zestawienie.
| Ubóstwo | Wykluczenie społeczne |
Deprywacja materialna — sytuacja ograniczonych zasobów (i możliwości — rozszerzająca koncepcja Sena) Stan |
Nieuczestniczenie w życiu społecznym — społeczna izolacja, marginalizacja Wskazuje na brak relacji jednostki z innymi Wskazuje na dyskryminyjące jednostkę relację z instytucjami Proces, w którym następuje kumulacja niekorzystnych czynników, prowadzących do wykluczenia Jest zjawiskiem wielowymiarowym, wieloaspektowym Ubóstwo może być przyczyną i skutkiem wykluczenia |
W Narodowej Strategii Integracji Społecznej (2004) wskazano, że osoby zagrożone wykluczeniem społecznym: — żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne), — dotykają je niekorzystne procesy społeczne na skutek masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. deindustrializacji, kryzysów, gwałtownego upadku branż, regionów, — nie zostały wyposażone w kapitał życiowy zapewniający im normalną pozycję społeczną: odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy, założenie rodziny, a także utrudniają dostosowywanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych,
- nie mają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie na skutek niedorozwoju tych instytucji (edukacyjnych, ochrony zdrowia,…) ze względu na: brak priorytetów, brak środków publicznych, niską efektywność funkcjonowania, — stosowane są wobec nich praktyki dyskryminacyjne zarówno na skutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów, — posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych na skutek niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby, czy innych cech indywidualnych, — są przedmiotem niszczącego działania innych osób: przemocy, szantażu, indoktrynacji
Ponadto w numerze:
Sprawozdania z krajowych i zagranicznych konferencji
Recenzje polskich publikacji Sprawozdania z krajowych konferencji
Social Policy
Table of Contents No 11–12 (392–393), 2006
FROM POVERTY TO SOCIAL EXCLUSION – Stanisława Golinowska
PROPOSAL FOR CONSTRUCTION OF A MEASURE OF CUMULATIVE POVERTY – Małgorzata Radziukiewicz
MODIFICATION OF THE GOODS AND SERVICES, SOCIAL MINIMUM, AND MINIMUM EXISTENCE BASKETS – Lucyna Deniszczuk, Piotr Kurowski, Marta Styrc
YOUNG GENERATION OF THE FORMER STATE FARMS: INHERITING POVERTY OR OVERCOMING POVERTY? – Elżbieta Tarkowska
HEALTH AND DISEASE VS POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION – Agnieszka Sowa
LACK OF COMPREHENSIVE LABOUR MARKET AND EMPLOYMENT POLICY – WAY TO THE SOCIAL EXCLUSION? – Stanisława Golinowska
EFFECTIVENESS OF ACTIVE LABOUR MARKET POLICY IN FIGHTING POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION – Anna Ruzik
EDUCATION SYSTEM, POVERTY, SOCIAL EXCLUSION – Elżbieta Tarkowska, Katarzyna Górniak, Agnieszka Kalbarczyk
HOUSING POLICY TOWARDS POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION – Hanka Zaniewska
FIGHTING POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION AS PART OF POLICIES IMPLEMENTED AT THE LOCAL GOVERNMENT LEVEL – Piotr Błędowski, Paweł Kubicki
ACCESS TO THE COURTS FROM THE PERSPECTIVE OF THE POOR AND MARGINALIZED – Kazimierz W. Frieske
ANALYSIS OF EFFECTIVENESS OF COOPERATION BETWEEN THE STATE AND NON-GOVERNMENT ORGANISATIONS IN COMBATING POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION – Piotr Broda-Wysocki
INFORMAL ASSISTANCE NETWORKS OF THE POPULATION LIVING IN POVERTY (IN VILLAGES AND SMALL TOWNS) – Wielisława Warzywoda-Kruszyńska, Jolanta Grotowska-Leder
INFORMATION
POVERTY AND SOCIAL EXCLUSION AND METHODS OF COMBATING THEM. CONFERENCE IN ILSS – Marta Styrc
NEW BOOKS PUBLISHED BY THE INSTITUTE OF LABOUR AND SOCIAL STUDIES
DIARY OF SOCIAL POLICY
We recommend the papers:
Research on the poverty has a long tradition in Poland and especially at the Institute of Labour and Social Studies (IPiSS). Surveys concerning difficult conditions of life of families were conducted also in the period of the real socialism, giving knowledge about the conditions of the society and postulating introduction of the appropriate solutions within the existing institutional and methodological framework.
In the nineties, when perturbations on the labour market came with the construction of the market economy and its quick modernisation, the system of social security, despite its institutional maturity and relatively important scale of disbursed funds, became unable to provide allowances for all groups of people affected by the violence of transformations. At that time the poverty became a visible and widely recognised social problem. Cognitive and methodological research and analysis were conducted. They were carried out on a larger scale by three research centres: Central Statistical Office (GUS), the IPiSS and the World Bank.
The research conducted by the IPiSS in the methodological aspect put the measurements of poverty in order and recommended the use of approaches and indicators proven in practice and agreed with the GUS. They consolidated the method of providing information about the scale and depth of poverty in Poland, as well as strengthened its continuity. They also contributed to including more relevant methods of combating poverty and helping the poor in the process of social policy elaboration.
The years of research resulted in understanding and some kind of consent on the used conventions of poverty definition and measurement, despite related limitations and controversies. The awareness of limitations imposed by the adopted convention is very important. For example, the comparative studies have been using the category of the so-called relative poverty for a very long time. It is based on the definition of the threshold of poverty as a certain level of income, determined in some proportion to the average level of welfare (e.g. income or consumption per capita). The European statistics define three poverty thresholds: on the level of 40%, 50% or 60% of the average income or the median of income. The most often quoted statistics determine the poverty threshold (or the poverty line) at the level of 50% of the average income per person (or consumption unit) in a given period. In consequence, the poor from the countries on different level of development may, while having the same poverty rate, have completely different material situation. Also the analysis of the problem in time, where the poverty rate remains the same, indicates that the material situation of the poor may be significantly different. What does it mean, when the rate of relative poverty increases and the average level of income is not reduced? It simply signifies the increase of social inequalities. The majority of the poor have less than a half of average income per person. Poland in the enlarged EU belongs to the countries where the rate of relative poverty is not much higher than in the majority of the EU countries. The lowest indicator can be found in Sweden and Czech Republic (!). But if the point of reference is not our average income but the average income in the European Union, then Poland, together with the Baltic countries, is situated at the end of the list.
The criticism of relative poverty is related mainly to the fact that the poverty rate may rise or remain unchanged while the national income increases. This indicator shows then that not everybody participates proportionally in this increase. Such regularities – inflexibility of poverty in relation to the growth – occur in some periods and in some regions, although this is not a typical phenomenon. Long-term economic growth, if it is accompanied by the increase of employment, usually corresponds with the decrease of poverty. If, however, the flexibility of poverty in relation to the growth is low, as it was in Poland and some of other new EU countries on the turn of decades, it is a signal of some social difficulties, in this case occurring due to the high dynamics of transformation and decrease of employment. Lack of automatic reaction, consisting of the decrease of poverty while the economy grows, is related to the phenomenon of the so-called jobless growth, characterising the dynamic economic transformations in Poland: high work effectiveness and restructuring of industry (described more widely in the article concerning labour).
Due to the problems with interpretation of relative poverty, there are many partisans of absolute poverty measurement. For example, the specialists of the World Bank use absolute measurements, different for different world regions (USD 2,15 or 4,30 per person daily, according to the purchasing power standard). In many countries, also the official measurements of poverty use the absolute measures. In Poland, in this case, the measures based on the consumption basket (basket of the minimum of existence, social intervention threshold, or threshold of income support for families) are used.
After Poland joined the EU, the research on poverty gathered new dynamics. The European Commission and Eurostat propose to enlarge the category of poverty by social exclusion, more widely introduce panel research, unify quantitative and qualitative research and postulate the creation of new measurements indicators. Moreover, fighting against poverty and social exclusion has become one of the goals of the social policy strategy of the EU, realised jointly with member countries. The introduction of the category of social exclusion is an important fact in this new period. As a result there arises a question – is this only an external effect, related to the Union’s methodological conventions or is this a better category to explain contemporary social phenomena, also in Poland? Is it not sufficient to stand by the category of poverty, a phenomena that is understood, easy to recognise and measure?
We searched for answer to this question by enlarging and deepening the research on the conditions of life of population as well as new dimensions and areas of poverty and social exclusion within the project entitled Poverty and social exclusion and methods of combating them (Ordered research project PBZ-MIN-006/H02/2003); we present some of its results in this issue of “Polityka Społeczna”.
Let us start with demonstration of differences between the category of poverty and of social exclusion – what is facilitated by the specification below.
| Poverty | Social exlusion |
| Material deprivation — situation of limited resources (and possibilities — enlarging the Sen’s conception) | No-participation in social life — social isolation, marginalisation Indicates the lack of relationships between the individual and others Indicates relations with institutions that discriminate the individual A process in which the accumulation of disadvantageous factors occurs, leading to exlusion Is a multi-dimensional, multi-aspects phenomen on, The poverty may be reason and a result of exclusion. |
The Polish National Strategy for Social Integration (NSIS 2004) indicated that people threatened by social exclusion:
– live in unfavourable economic conditions (material poverty);
– are affected by disadvantageous social processes occurring as a result of mass and dynamic development changes, e.g. deindustrialisation, crises, sudden fall of industries, regions;
– do not have the life capital giving them normal social position: the appropriate level of qualifications, existence on the labour market, family and make difficulties at the adaptation to the changing social and economic conditions;
– do not have access to the appropriate institutions allowing acquiring the life capital, its development and multiplication, as a result of deficiency of those institutions (educational, health protection…) due to: lack of priorities, lack of public funds, low effectiveness;
– are discriminated as a result of deficiency of the appropriate legislation as well as due to cultural prejudices and stereotypes;
– are characterised by features that make it difficult for them to use general social resources due to disability, addiction, long-term illness or other individual traits;
– are subject to destructive activity of other people: violence, blackmail, indoctrination.
On the whole, the social and political sense for the use of social exclusion category consists of stressing three issues: (1) indication of importance of other dimensions to human life than only material ones, (2) stressing the dynamics of the development and tendency of disadvantageous situations in the life of man to strengthen and (3) respecting high importance of social bonds and good relations with institutions in the evaluation of the quality of life of people and their public behaviours.
The last of the quoted issues – social bonds and access to social and political institutions – is particularly the concern and the reason to use the category of social exclusion and, what is more, to create a strategy of social inclusion (social integration). In different European countries there is a political awareness of this problem and support for creating social integration programmes. It concerns even Great Britain, the country where the tradition of research on poverty is so long that it would seem that there is no inclination to enlarge and change the approach. But it is in England where the most concrete programmes and actions for social integration are created and the contemporary research and reports on the poverty already generally use the wider category of social exclusion.
The fact that the usefulness of the social exclusion category for the research on social issues in Poland, being at the same time an expression of concern about public behaviours of fellow citizens, became obvious is indicated by, for example, the Polish debate on poverty (Conducted on the turn of 2005/2006 in “Gazeta Wyborcza”, among others).
It is not the traditionally understood poverty that constitutes the main social issue but the impoverishment of social bonds and deterioration of the quality of life in its participation dimension.
When the main reason of poverty is the lack of stable and legal job, as it is now in Poland, and the basic method of making poor families’ living is casual work, often illegal, also in form of periodical economic migration, new behaviours and social processes occur there. Some families in those conditions manage quite well from the material point of view: buy an old car to ensure mobility (public transport infrastructure often no longer exists in their locality), include children in the process of earning money, exchange goods and services. Their consumption also remains on a certain necessary level. The apartment is usually equipped with a refrigerator and a colour TV-set, children are well clothed. From the outside, the social problem could not be noticed. But the problem of those families consists of the fact that they do not participate in normal social life, and their children have minimum chances to get away from the situation in which their parents are stuck. It also concerns people who have earned their living abroad for many years. By cleaning and taking care of elder and chronically ill people in Berlin or Brussels, growing asparaguses or cucumbers in Germany or strawberries in Sweden, the migrants do not improve their human capital. Having ‘worked their fingers to the bone’ they return to a country they know less and less about and, besides going to church, do not participate in any social events. They loose contact with their children, they no longer motivate them to have some achievements at school. They do not take care of them, do not raise them. The possibilities to return or enter the market of legal employment in Poland become reduced in time.
When the social exclusion becomes the fate of the growing number of social groups (non-participation in the normal life thanks to the job, education and social activity), then the democracy becomes seriously endangered. Excluded people stop behaving like citizens: do not participate in elections, do not pay taxes, do not intervene in public affairs, and become easily manipulated by radical slogans of politicians searching for capital for their ambitions.
Furthermore:
Information
